Sami Repishti: Unë dhe familja ime, viktima të tri diktaturave

Intervistoi Dalip Greca

Intervistë e Profesor Sami Repishti dhënë Kryeredaktorit të Gazetës “Dielli” në Nju Jork

Profesor Sami Repishti u lind në gjirin e familjes së Hafiz Ibrahimit dhe Hava Bushatit në lagjen Dudas në Shkodër më 6 prill 1925. I ati ishte figurë me autoritet në shoqërinë shkodrane të asaj kohe dhe më pas deputet në Kuvendin Kombëtar. Në vendlindje kreu mësimet fillore në shkollën “Oso Kuka” dhe të mesmen pranë gjimnazit të Shkodrës, ku ra në kontakt edhe me lëvizjen komuniste. Më 1942 mbaron maturën. Merr pjesë në një konkurs në Tiranë për studime të larta jashtë shtetit. 112 kandidatura, konkurronin për 28 bursa studimi të profesioneve të ndryshme. Mbas 2 ditëve, mësoi se e kishte fituar bursën nga ministria e Arsimit për në Fakultetin e Historisë në Firence. Me mbërritjen në atdhe më 1943 shkon të verojë në Repisht, prej ku kishte origjinën familja e tij. Sepse strehoi një nip të tijin që kishte ide komuniste, autoritetet fashiste e arrestojnë të atin dhe e torturojnë duke vdekur prej hemorragjisë, më dt. 29 shtator 1943. Samiu, duke qenë i pari i shtëpisë, detyrohet t’i sigurojë bukën familjes. Punon në Sektorin e rindërtimit me të hyrë në pushtet regjimi i ri. Themelon me shoqërinë e tij një Organizatë të Rinisë Demokratike, shpërndan trakte dhe i dorëzuan një Memorandum një deputeti anglez që vizitoi Shkodrën dhe ndihmonin familjet e të arratisurve. Në maj të 1946-s mori pjesë në procesionin e varrimit të Arqipeshkvit Imzot Gaspër Thaçi. Ishte data 22 tetor 1946, kur e arrestojnë forcat e sigurimit në vendin e punës me akuzën “Agjitacion e propagandë kundër shtetit”. Për 14 muaj, iu nënshtrua hetimeve intensive ku takon dhe prof. Kolë Prelën. Dënohet nga pretenca e gjyqit me 15 vjet heqje lirie, në burg do shoqërohej me P. Çiprian Nikën dhe vëllanë e prof. Kolës, Markun. Më 28 nëntor 1947 dërgohet në Burgun e Madh, dhe më tej në kampin e Vloçishtit, në Beden të Kavajës më 1948. Mbas kampit të punës së detyruar në Orman Pojan të Korçës, rikthehet në burgun e Shkodrës, në fund të muajit nëntor. Mbas daljes nga burgu më 1956-n punoi javën e parë si pastrues i barit të keq në stadium, javën e dytë e caktojnë të punojë në kanalizimin e tokave të Qendrës Zooteknike. Kështu e gjeti edhe viti 1956. Më vonë si ndihmës karpentier deri në ditën e arratisjes, 22 gusht 1959. Në Jugosllavi izolohet; lirohet nga izolimi në prill 1961-shit dhe punësohet përkohësisht (ndërkohë studion serbokroatishten dhe anglishten.) Por shumë shpejt (qershor 1961), përfundon në kampin e refugjatëve të Gerovës, Kroaci. Më 1 shtator 1961, arratiset nga kampi i Gerovës dhe vendoset në Itali. Qëndroi në Trieste, në kampin e refugjatëve San Sabba, ku në tri javë fitoi të drejtën e azilit politik. Mbas një qëndrimi gjashtëmujor në kampet e Capua-s dhe Latina-s, pranë Napolit dhe Romës, mbas shumë vuajtjesh, më 9 prill 1962, emigroi për në ShBA. Merr pjesë në takimin e pesëdhjetë-vjetorit të “Vatrës“, ku dhe takon mikun e të atit në periudhën e opozitarizmit, Imzot Nolin. Fitoi qytetarinë (citizenship) amerikane më 1968. Doktoroi pranë Departamentit të Frëngjishtes në City University of New York (1977). Për 25 vjet me radhë, ka dhënë mësim në college-t amerikane. Ka qenë kryetar i Departamentit të Gjuhëve të Huaja, për shkollat e qytetit Malverne, New York, koordinator i programit për studime të avancuara, Lice-University, Adelphy, Garden City, NY, 1976-1991, dhe po aty pedagog i jashtëm. Udhëtimin e vetëm në Kosovën e çliruar e realizoi në prillin e 2000 (kjo është biografia zyrtare). Për më shumë ndiqni intervistën.

Dalip Greca: Si ndjeheni me shëndet Profesor Repishti?

Sami Repishti: Ndjehem mirë; tue marrë parasyshë moshën e avancueme, shumë mirë.

DG: Për kureshtjen time dhe të lexuesve të Diellit: Si është organizuar një ditë e juaja në këte moshë? Si e filloni në mëngjez dhe si është një ditë e zakonshme?

SR: Që nga dita e pensionimit, dita e ime ashtë mjaft monotone. Lexoj nga çdo lami, kryesisht histori e letërsi botënore, dhe pa dyshim fletoret e vendit, sidomos The New York Times, të përjavëshmen The New Yorker, dy organe mjaft serioze dhe informative të dorës së parë. Revistat Foreign Affairs dhe Le Monde Diplomatique janë busulla e ime politike. Krahas me këto lexime, unë ndjek shtypin shqiptar të Shqipërisë (ma pak të Kosovës dhe Maqedonisë për arsye teknike). Natyrisht, dy gazetat tona këtu Dielli dhe Illyria, jane mjaft cilësore dhe plotësojnë nji nevojë të madhe për mergatën tonë. Ndiej nji nevojë të fortë shpirtnore me mbajtë kontakt me vendin tim të lindjes, si dhe me botën ku jetoj. Kur paraqitet rasti me thanë dy fjalë, atëherë shkruej ashtu si mendoj për zhvillimet që ma të shumtën më dëshprojnë…dhe kjo ashtë e shpeshtë.

Mos u çuditni: ky 93 vjeçar shkon në palestër 4-5 herë në javë për ushtrime gjimnastikore. Me ndihmojnë shumë.

DG: Ju ende jeni i vemendshëm ndaj ngjarjeve, veçanërisht atyre në trojet shqiptare, dhe vazhdoni të përcillni kritika, ide, mesazhe. A ndjeheni i lodhur dhe i trishtuar pse këshillat e mesazhet bien në vesh të shurdhër, pasi klasa politike vazhdon t’ia cenojë imazhin Shqipërisë?

SR: Jo! Seriozisht jo! Sepse mbas 60 viteve në Botën e Lirë, dhe me edukatën arsimore që mora në shkollat dhe institucionet amerikane (dhe franceze) kam fitue aftësinë me lexue, me peshue, dhe me gjykue mendimet e tjerëve me gjakftohtësi dhe sidomos mos me ra në kurthin e megalomanisë dhe përfundimit se mendimi im ashtë i vetmi mendim i drejtë. Edhe në rastin kur jam plotësisht i bindun që kam të drejtë, ka nji përqind mundësi që mund të jemë gabim. Ky dyshim i vogël, nuk më lejon me u ba fanatik. Mentalitet i rrallë në botën shqiptare…

DG: Ju jeni një dëshmitar aktiv i përjetimit të diktaturave ekstreme, si nazi-fashizmi ashtu edhe komunizmi. Të parat, ju hodhën në barrikadën e idealistëve; tek e dyta, patët fatin e keq të ishit viktimë e dhunës ekstreme. Ish Presidenti bullgar Zhelio Zhelev, tek i krahason këto diktatura, ka nxjerrë përfundimin se fashizmi dhe nazizmi kanë një “të mirë”, se janë afatshkurta krahasuar me komunizmin që jetoj gjatë dhe ‘han’ veten. Përfundimi që keni nxjerrë ju nga përjetimi i këtyre diktaturave, që keni vuejtë vetë, cili është?

SR: Dallimi në mes të tri diktaturave ashtë vetëm nga ngjyra. Të tria kanë nji objektiv: shtypjen e individit, heqjen e lirive personale, dhe forcimin e konformitetit të shoqënisë, ku çdo qytetar ashtë vetëm nji “objekt” që shërben “partinë” dhe asgja ma shumë. Unë kam përjetue të tri diktaturat dhe me humbje të mëdha: babai ka qenë viktimë e fashizmit italian; kushërini i parë u ekzekutue nga nazistët gjermanë; nana, vëllau e motra u internuen në Berat dhe në Tepelenë. Unë, student 21 vjeçar, jam torturue randë, kam vuejtë dhjetë vjet në burg dhe jam arratisë me rrezikun e jetës.

Shoqënia shqiptare ka pësue nji degradim të madh gjatë viteve të diktaturave, rrjedhimet e të cilit i ndjejmë edhe sot. Duket sikur nga dhimbja e madhe, shqiptarët janë çveshë nga koncepti i lirisë qytetare dhe i dinjitetit personal. Sot ata jetojnë në botën e konfuzionit politik, ekonomik e shoqënor që ka krijue nji klasë politike të pandërgjegjëshme për fatin e vendit e të qytetarëve, dhe që karakterizohet nga mos-kokëçarja, korrupsioni, dhanja mbas pasunisë së pistë, dhe drogave e defrimeve degraduese e moralisht të dënueshme. Uroj që kjo të jetë nji fazë kalimtare, dhe sa ma e shkurtë. Shqiptarët meritojnë nji qeveri ma të mirë se këto të viteve të fundit. Ata meritojnë të jetojnë të lirë nga frika dhe të lirë nga uria, të jetojnë si qytetarë të ndërgjegjshëm dhe aktivë.

DG: Diku keni shkruar se akti rebel, kur i thashë jo diktaturës, pothuajse ju vrau, por dhe ju çliroi. Në ç’kuptim ju çliroi?

SR: Ky përshkrim ashtë i influencuem nga fryma ekzistencialiste franceze, dhe u shkrue gjatë studimeve të mia. Na, të gjithë na, jetojmë në nji botë ku çdo ditë gjindemi para nji “situate” që kërkon nji “zgjedhje” (le choix, the choice). Kjo ‘zgjedhje’ ka dy mundësi: bahet me ndërgjegje të pastër (la bonne foi) pavarësisht nga konsekuencat që vijnë, por që jep përshtypjen se ju jeni zot i fatit tuej, pavarësisht nga pengesat shoqënore; ose bahet pa bindjen tuej, me “kënaqë” dëshirën ose urdhnin e “tjetrit”(la mauvaise foi) dhe në kundërshtim me bindjen tuej. E para ashtë “vepër në frymën e bindjes personale”, dhe e dyta në frymën e shtypjes dhe detyrimit që vjen nga “tjetri” që mund të jetë nji individ ose nji organ qeveritar ose shoqënor. Ndërsa ‘zgjedhja’ e parë ju ban të lirë pavarësisht nga konsekuencat, e dyta ju ban përgjegjës për aktin tuej të ulët. Ju keni dorëzue lirinë tuej në duert e “tjetrit”. Këtu “tjetri” ashte “anmiku” i juej.

Kur unë refuzova “ofertën”, mora në duert e mia fatin tim, pavarësisht nga konsekuencat…por e ndjeva veten të lirë, sepse kundërshtova forcat që dëshirojshin asgjasimin tim, vdekjen time morale. Edhe sot, përsëri mendoj që veprova ashtu si më diktonte ndërgjegja në atë moment. Këte qendrim e mbajnë vetëm njerëzit e lirë, zotë të fatit të tyne! Pagova çmimin: edhe pesë vjet tjera në burg… por shijova lirinë e vertetë!

DG: Profesor më ka mbetë në mendje një skenë dramatike tek rrëfimet tueja “Nën hijen e Rozafës”: 20 nentor 1947. Po ju çojnë bashkë me të burgosurit e tjerë nga Sigurimi tek Gjykata e Shkodrës. Turma e irrituar, pa e ditur se ç’farë “krimesh” kishit bërë, shpërtheu në histeri: “Trathëtarë…Plumbin ballit!…” Si e kuptoni ju atë skenë dhe ç’farë mendoni ju për manipulimin e turmave?

SR: Ka qenë nji tragjedi kombëtare! Nji popull i tanë i detyuem me u shnjerëzue deri në atë pikë sa të kërkojë vdekjen e nji qytetari të pafajshëm. Sepse edhe sot mendoj që kam qenë i pafajshëm! Akoma pa ndigjue akuzat, turma pa tru bërtiste “plumbin ballit”! Sepse ashtu ishte udhëzue nga autoriteti shtypës.

Nji përvojë tronditëse: në vitin 1944, u vra nji shok i imi nga gjermanët. Unë shkova për ngushëllime në familje. Nana e viktimës që ishte në sallë gjatë gjykimit tim, kur të tjerët thirreshin “plumbin ballit! Ajo ngrihej dhe tue më shikue drejt në sy, përsëriste thirrjen banale. E pabesueshme, për shokun e djalit të vramë…!

Në fillim, u trondita sepse më shkoi në mend akti i ekzekutimit, i vetëm dhe në nji mënyrë barbare. Sapo kisha dalë nga nji hetuesi 14 mujore torturash të egra. Isha i ri, 21 vjeçar, nuk e kisha shijue jetën dhe po vdisshe në nji mënyrë tmerruese. Pak nga pak, fillova të ndërgjegjsohem për gjendjen, dhe fillova të kemë mëshirë për këto masa të paedukueme, dhe të indoktrinueme me urrejtë; vetëm me urrejtë me urdhën nga nalt. Nuk di sa koshient ishin ata që bërtisnin, por në fëtyrëm e tyne unë shihshe nji përkrahës të krimit dhe të kriminelit dhe kjo më errësonte sytë…dhe gjykimin e këtyne “viktimave” të propagandës çmendëse komuniste, dhe të frymës së terrorit që ajo shpërndante. Në këto momente, shihej ma mirë se kudo, dhe kurdo, shtazëria e diktaturës, në këte rast diktaturës së proletariatit, dhe çnjerëzimi i plotë i turmave të gënjyeme. Shumë e vështirë me dëshmue dhe me u gjykue me gjakftohtësi …!

DG: Në skutat e qelive dhe torturat e hetuesisë, në kampet e tmerrshme të punës dhe në qelitë e burgjeve, ju ratë në kontakt me xhelatin që torturon dhe me viktimën që torturohet. Cili është vlerësimi i juaj për shpirtrat njerëzorë të të dy kategorive?

SR: Në fakt, ashtë përleshja në mes të dy botëve diametralisht të kundërta. Ashtë vdekja kunder jetës, dhe përfundimi ashtë fitorja e njenës dhe humbja e tjetrës. Për fat të keq, vdekja doli fituese shpesh herë në vendin tonë komunist, dhe kjo përshtypje pothuejse e përgjithëshme ka karakterizue atmosferën shoqënore në vend. Vdekje nga çdo mënyrë dhe në çdo vend e në çdo kohë… ose frika e vdekjes që rrin mbi kokët e qytetarëve ditë e natë… Nji mbijetesë e vështirë dhe me rezultate që nuk përmirësohen edhe kur prezenca e vdekjes ndjehet ma pak…nji fenomen që dëshmojmë sot në Shqipërinë tonë martire.

Sot, unë mendoj se dola fitues dy herë: e para, refuzova me urrejtë xhelatin që më merrte shpirtin në torturë; dhe e dyta, dashunova pa kufi viktimën që priste vdekjen çdo orë. Nji pozicionim i këtill me shpëtoi dinjitetin.

DG: Çfarë ka mbetë në kujtesën tuaj nga bashkëvuajtësit e qelive?

SR: Këtu qendron bërthama e rezistencës kundër së keqes së madhe komuniste: qendrimi heroik i “kolegëve” që vuejshin në qeli, pa faj, pa arsye, pa kuptue se ç’ndodhëte rreth tyne…Disa prej tyne përfundojshin para skuadrave të ekzekutimit pa njoftim deri në ditën e fundit…ose në dhomat e torturës ku fshihet bisha që na mbajmë mbrenda vetes e që çfaqet në raste të këtilla. Rezistenca e “bashkëvuejtësve” ka qenë elementi themelor i guximit tonë me rezistue si ata, mos me u turpënue, mos me u dorëzue, me shpresue në ditë ma të mira edhe në netët ma të vështira të jetës së zezë nën torturë. Bashkëvuejtësit e mi: ata janë herojt e mi, ata meritojnë falënderimin tim, sepse ata më mbushën me shpresë dhe me guxim tue ndjekë shembullin e tyne në moshën 21 vjeçare…

DG: Ju mbeteni nji ikonë shqiptaro-amerikane, luftar aktiv i “të drejtave të njeriut”. Si, kur, dhe në cfarë rrethanash nisi “beteja” e juaj për mbrojtjen e të “Drejtave të Njeriut”?

SR : Betimi im i mbrendshem mos me “u shnjerëzue” mos me trathëtue veten dhe shokët, u krijue shpejt mbas arrestimit dhe mbas torturës së ditëve të para që më shkatërruen në fillim, dhe më ngriten ma vonë në piedestalin e rezistencës kambëngulëse. Mbrojtja e “të drejtave të njeriut” akoma e pa formulueme zyrtarisht, dhe e pa kuptueme mirë, lindi nga nevoja urgjente, primordiale, mos me lejue të tjerët të kalojshin nepër provët e mia dhe të torturoheshin ashtu si unë e të tjerë si unë, kudo qoftë në botë dhe kurdo qoftë në kohë. Unë jam akoma i bindun sot, 72 vjet ma vonë, se mbrojtja e jetës, dhe dinjitetit të çdo qenie njerëzore ashtë detyra ma e naltë dhe misioni ma fisnik i çdonjenit nga ne, sot dhe nesër. Përsa kohë që ka burra, gra, fëmijë të pafajshëm që vuejnë për çdo arsye qoftë dhe në çfarë do mënyre qoftë, duhet të jetë detyra e çdonjenit nga ne me luftue këte të keqe pa kompromis. Çdo spjegim, çdo justifikim me i ikë kësaj detyre të shenjtë nuk ka vlerë. Çdo gja tjetër ashtë e dorës së dytë. Respekti për jetën dhe dinjitetin e çdo personi ashtë në krye të listës së detyrimeve tona në jetë. Nji parim themelor i këtill na frymëzoi edhe në burgje e kampe pune të detyrueshme, dhe krijoi nji lëvizje solidariteti me ata që vuejshin ma shumë se na: me ndihmue, me përballue së bashku, me qetësue shpirtrat e trazuem, me ngushëllue ata që nuk ngushëlloheshin, e kështu me rradhë…!

Kam ardhë në përfundimin se me prue buzëqeshjen në fëtyrën e nji njeriu që vuen ashtë suksesi i madh në jetë; dhe, me thye zemrën e nji qenie të pafajshme ashtë dështimi i plotë në jetë!

DG: Duke e kthyer vështrimin pas, a mund të sillni copëza historie nga kjo betejë e gjatë, që nisi në 1965 në Kongresin Amerikan, Departamentin e Shtetit etj…?

SR: Nji rrëfim! Kur zbrita në aeroportin e New York-ut, prill 1962, akti i parë ka qenë gjunjëzimi dhe puthja e truellit amerikan. Kjo natyrisht sepse kuptova që nuk jam përsëri në rrezik me u kthye mbrapa, ose me u vra në nji skutë të errët të kampeve famëkeq të refugjatëve ku mbretnonte kaosi i vertetë. Po edhe ma shumë: e konceptueme si vendi i lirisë dhe demokracisë, SHBA paraqiste për mue, për ne të gjithë,, rastin ma të shkelqyeshëm me ndihmue shokët e vuejtjeve në Shqipëri, dhe kudo që ata ishin në të gjithë botën, tue popullarizue gjendjen e tyne të vështirë dhe pa rrugëdalje, vuejtjet e tyne dhe shpresët e tyne.

“Errësinë në mes të ditës” (Arthur Koestler) ashtë titulli i nji romani që më ka tronditë me tregimet e tia, dhe që unë dëshiroj me përkthye. Vuejtjet janë smundje që kanë dërmue miljona në gulage, burgje e kampe tjera internimi ku kishin kalue vite të gjata.

Në SHBA, bota ishte teatri i akteve të mia, dhe të persektuemët ishin aktorët me të cilët unë luejshe dramën time në favor të të gjithë atyne që nuk kishin za me folë, as pendë me shkrue, as mundësi me tregue në çfarëdo mënyrë qoftë botën e errësinës ku ata akoma jetojshin, familjarët e mi, e kujtimi i të cilëve më prishte gjumin e natës çdo ditë që kalonte pa lajm… Janë akoma gjallë, apo kanë vdekë?

Për arsye të frikës nga persekutimi i matejshëm i familjarëve, unë u kufizova publikisht mbrojtjes së të drejtave të popullsisë shqiptare në ish Jugosllavinë, dhe Çamërinë. Gjatë nji qendrimi të shkurtë në atë vend anmiqsor, dëshmova vuejtjet edhe trajtimin shnjerëzor të bashkatdhetarëve të mi shqiptarë të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, Preshevës… asajë që shpesh i referohemi si “Shqipëria lindore”. I mblodha këto kujtime, i ruejta si nji dhuratë e shtrenjtë, dhe kur u paraqit rasti, i tregova botënisht, tue informue publikun ndërkombëtar për këte dhunë të pameritueme, dhe nevojën me e ndalue.

Dëshminë e parë e kam ba në Kongresin amerikan në prill 1965. Mbas kësaj paraqitje, dëshmitë e mia në Kongresin amerikan, e ma vonë edhe në Shtëpinë e Bardhë, dhe në Departmentin e Shtetit, me gojë e me shkrim, kanë qenë të shpeshta dhe kane pasë nji jehonë pozitive.

DG: Ju jeni marrë shumë me çeshtjen e Kosovës; çfarë do të veçoni nga përpjekjet e juaja për të denoncuar gjenocidin sllav ndaj shqiptarëve të pambrojtur?

SR: Veprimtaria e jonë në favor të pavarësisë së Kosovës ka qenë unanime, gjithëpërfshirëse, jo-partizane dhe efektive. Nuk besoj të ketë pasë nji legjislator amerikan që nuk ka ndigjue (dallohet Senatori Robert Dole) nga ne shqiptarët, për vuejtjet e Kosovës dhe nevojën me çlirue këte krahinë shqiptare. Kudo që kemi folë, ose paraqitë problemin e Kosovës me shkrim kemi dokumentue krimet serbe në Kosovë dhe kemi fitue kredibilitetin e autoriteteve amerikane me vertetësinë e kërkesave tona. Edhe vetë ekspertët e SHBA-së që janë marrë direkt me problemin e Kosovës, kanë ndigjue me vemendje argumentët tona.

Nji ndihmë jashtëzakonisht të madhe ka dhanë edhe qendrimi i Lidhjes Demokratike të Kosovës, dhe presidenti historik i saj, i ndjeri Dr. Ibrahim Rugova me qëndrimin e tyne efektiv, aktiv por paqësor. Ata bindën autoritetet amerikane me natyrën e tyne të qetë dhe paqësore, dhe me kërkesat për zgjidhjen paqësore të problemit të Kosovës. Për këte të gjithë shqiptarët dhe njerëzit me vullnet të mirë duhet të jenë mirënjohës. Kemi pasë edhe shumë jo-shqiptarë, në çdo vend, veçanërisht të Europës, që na kanë ndihmue pa kursim dhe që meritojnë falënderimet e mirënjohjen tonë të thellë.

DG: I ndjeri Peter R.Prifti ka dhenë për ju nji vlerësim konçiz: “Profesor Sami Repishti qendron në krye të intelektualëve të diasporës shqiptaro-amerikane. Ai është pasardhës i denjë i Rilindësve, sepse ka zbatuar me besnikëri idealet e tyre të larta”.

Cili është rrugëtimi i formimit tuej intelektual dhe çmendoni për intelektualët tjerë shqiptaro-amerikanë, sa e kanë venë veten ata në shërbim të çeshtjes kombëtare?

SR: Për fat të mirë, erdhi dita e pavarësisë së Kosovës. Tashti, të gjithë duhet të kujtojmë mijëra viktimët që kërkoi lufta me nderim dhe mirënjohje të përherëshme . Unë kam ba detyrën time simbas frymëspatriotike që mora që në vitet e paratë rinisë sime. Më kujtohet kanga që këndojshim në klasën e dytë fillore:

“… Edhe flamuri kuq-e-zi
Do të valojë përsëri
Në Kosovë e në Çamëri
Plot me gaz, me gaz dhe në liri!”

Emocionale, frymëzuese! Ose thanjen e At Gjergj Fishtës:

“Kurrë Shqipni s’kam me të harrue
Edhe në vorr me të përmendë kam!”

Të gjithë intelektualët shqiptaro-amerikane me të cilët unë kam bashkëpunue kanë dhanë kontribut të madh dhe të sinqertë për çeshtjen e bashkimit kombëtar shqiptar. Profesor Prifti ka qenë ngushtësisht i lidhun me mue, dhe meriton mirënjohje tonë të veçantë.

DG: Në shërbimet ndaj komunitetit shqiptar në SHBA, çfarë ju ka mbetë në kujtesë?

SR: Kam përshtypje të mira!

Në përgjithësi, kemi akoma nji mungesë edukate politike. Mungesa e madhe e arsimit tek na, në përpjestim me numrin e bashkësisë sonë shqiptaro-amerikane, ashtë e frikëshme. Mbetemi gjithëmonë në nivelin e nji mediokriteti kultural që na dekurajon në ndërmarrjen e nismave të randësishme për përmirësimin e gjendjes sonë, ose të ndihmës për atdheun nanë. Akoma nuk kemi nji figurë në nivele të nalta shtetnore, politike, ekonomike, ose sociale që imponon respekt në Washington, DC, ose në qendra tjera urbane amerikane. Përjashtim: Prof. Ferid Murad, mjeku që fitoi Çmimin Nobel në Mjekësi pak vite ma parë, nji shkollar serioz dhe nji ‘gentleman’ me sjelljet e tia në shoqëni. Kemi nji numër të kufizuem për suksese në ekonomi, dhe në arsim.

Ajo që na inkurajon ashtë se breznia e re që vjen nga Shqipëria ndjek studimet e nalta në nji numër që knaqë dhe premton se ky kuadër mund të ndryshojë në nji të ardhme të afërm. Çdo kombësi që ka ardhë në Amerikë ka pasë suksese në ngritjen e nivelit të vet në shkallët e shoqënisë amerikane. Mjaft nga ata kanë dhanë edhe presidentë të republikës amerikane, ministra, diplomatë të shquem, dhe sidomos shkencëtarë që kanë ngritë prestigjin e këtij vendi. Dallohet në këte lami, numri i shkencëtarëve izraelitë për sukseset e tyne të shumëta, nji fenomen që ka ngritë peshën e tyne politike në vend. Ky fenomen quhet “the American exceptionalism”.

Këto dyzetë vitet e fundit kemi pasë nji ecje ma të shpejtë dhe sidomos me mobilizimin e përgjithëshëm në sherbim të pavarësisë së Kosovës, nji ecje që na ka dhanë oportunitete me kontaktue edhe nivelin presidencial: G.W.H.Bush, W.Clinton, G.W.Bush, B.Obama. Hapja e Zyrës Infomative amerikane në Prishtinë, në vitin 1996 ka qenë fryt i ndërhymjes direkte të Këshillit me N/Presidentin G.W.H.Bush.

Na duhet përgatitja profesionale dhe eksperienca, dy cilësi që vijnë me kohë…

DG: Si e pritët rrëzimin e komunizmit në Shqipëri dhe sa janë justifikuar shpresat për një demokratizim të shpejtë të Shqipërisë?

SR: E prita si dita diellin… themi na në Shkodër. Jo e papritun, sidomos mbas vitit 1975, kur ish Bashkimi Sovjetik pranoi me nënshkrue Aktin Final të Helsinki-t(1975) që lejonte nji mbikëqyrje ma intensive të jetës së mbrendshme të kombeve, dhe sidomos respektimin e të drejtave të njeriut. Si anëtar i Amnesty International – USA (me detyrë për ish-Jugosllavinë dhe Shqipërinë) dhe bashkëpunimin me Human Rights Watch, USA, Helsinki për mue ka qenë nji datë speciale, nji dhuratë që nuk e pritëshe, … dhe që e shfrytëzova.

Shgënjime? Sa të duesh… objektive dhe sidomos subjektive.

DG: Ju keni qenë kritik i ashpër i klasës politike shqiptare. Për çfarë do ta akuzoni më fort si përgjegjëse ?

SR: Për papërgjegjsi!

Klasa politike e sotme në Shqipëri nuk ka sensin e përgjegjsisë dhe dhanjes së llogarisë për aktet e tyne. Ata nuk qeverisin që ashtë detyra e tyne; ata sundojnë që nuk ashtë detyra e tyne. Ata veprojnë me iluzionin që janë të pa zevendsueshëm dhe të pa qortueshëm. Shqipëria për shumicën nga ata ashtë kthye në nji “lopë qumështi”. Ai që ashtë ma afër e shfrytëzon ma shumë dhe ma shpesh. Korrupsioni në krye të shtetit, ashtë përhapë në të gjithë aparatin e shtetit, sidomos në drejtësi. Me duzina gjyqtarë kanë dhanë dorëheqje sepse nuk janë në gjendje me spjegue grumullimin e pasunisë së paligjëshme që zotënojnë. Me qinda policë janë largue sepse nuk justifikojnë ryshfetet dhe gjobët e paligjëshme e korrupsionin në detyrë. E kështu me rradhë. Grindjet politike kanë marrë nji hov që harron fare përgjegjsinë ndaj atdheut e popullit, dhe koncentrohen në mbrojtje të Partisë dhe të “shefit autoritar… si në kohën e Dullës!”

Ka elementë shumë të mirë dhe të vlefshëm Shqipëria, por nuk e lejojnë me ngritë kokën. Rinia ashtë tronditë randë psikologjikisht aq sa nuk dëshiron me ndertue të ardhmen e vet në atdhe… Dhe përfundimi logjik ashtë se në Shqipëri nuk ka jetë, por nuk ka as edhe shpresë se nji ditë do të kemi nji jetë të rregullt. Shembulli ma i keq jepet nga Kuvendi dhe nga Qeveria qendrore e lokale, nga mosfunksionimi i tyne skandaloz. Kam frikë se do të kalojmë edhe shumë vite tjera në këte “knetë politike”.

DG: Si do ta komentoni mosdënimin e doktrinës shkatërrimtare të vlerave njerëzore, ‘Luftën e Klasave’ në Shqipëri?

SR: Parimisht, “lufta e klasave” ashtë shtrembënimi ma i damshëm i sistemit qeveritar. Ashtë denimi pa arsye i nji pjese të madhe të popullsisë nga nji pjesë, zakonisht minoritet e popullsisë që ka pushtetin, dhe grushtin diktatorial. Ashtë sistemi që transformon qytetarët e lirë në skllavë të rregjimit nga frika, ose me uri. Ashtë mohimi i çdo të drejte qytetare me qenë agjent i lirë në nji shoqëni të lirë, qendrim që dënohet randë për mos-konformitet. Rrjedhimet e këtij qendrimi janë burgjet e mbushuna me elementë “kokëfortë”, ekzekutime me gjyq e pa gjyq, familje të internueme, të rij e te reja të lanun pa arsim, qytetarë të çveshun nga pasunia e trashëgueme ligjërisht dhe të lanun në mëshirën e fatit. Nji vjedhje sistematike dhe e organizueme nga vetë shteti çveshë popullin e pa fuqi nga çdo e mirë materiale, pa ligje dhe pa arsye. Kjo doktrinë krijon shoqëninë e të nënshtruemëve dhe qytetarëve pa dinjitet si rrjedhim i shtypjes së madhe e permanente.

DG: Si e vlerësoni mospërfilljen e shoqërisë shqiptare për moszbulimin, dokumentimin dhe dënimin e krimeve të komunizmit?

SR: Mospërfillja e shoqënisë vjen nga mospërfillja që tregohet ndaj viktimave të komunizmit. Ata janë të dëbuem nga pjesëmarrja në jetën politike, dhe elementi që mbetet janë përsëri ata që mbajtën pushtetin për 45 vjet. Udhëheqja e re janë ish anëtarë të PKSH/PPSH ose fëmijtë që ndjekin me fanatizëm rrugën e prindëve të tyne. Nga nji pikëpamje, në esencë, asgja nuk ka ndryshue. Nuk mund të pritej nga nji klasë udhëheqse e këtill dënimi i kriminelëve komunistë, sepse drejtësia nuk foli dhe padrejtësia u ba zot i vendit. Demokracia nuk ka pa asnji ditë të mirë në vendin tonë. Na duhet nji fshesë e hekurt për pastrimin e terrenit te infektuem…!

DG: Çfarë mendoni për Dosjet e Komunizmit dhe a janë përdorur ato nga klasa politike shqiptare e pas rrëzimit të diktaturës? Sa ia vlen tani hapja e tyre? Cila pjesë e shoqërisë penalizohet?

SR: Dosjet në botën e qytetnueme janë përdorë me edukue popullsinë e vendit mbi natyrën e diktaturës së kuqe: parimet, metodat, organizimi, krimet e shkaktueme ndaj të pafajshmit, shtypja e uria… e tjera. Ata nuk janë përdorue “me demaskue” qytetarë të detyruem me u nënshtrue nën presionin e kuq, e që në fakt janë viktima!

Në Shqipëri, janë përdorë e keqpërdorë me demaskue “kundërshtarin” me qellim përfitimi politik në kurriz të atyne që kanë vuejtë për 45 vjet me rradhë. Ç’farë peërfitimi mund të ketë nji shoqëni demokratike nga “demaskimi”(sic!) i atyne që kaluen dekada në burgje dhe me familje të persekutueme sepse në momente të vështira janë detyrue me pranue poshtënimin- që zakonisht vret ma shumë viktimën se cilindo tjetër person? Ndërkaq, krimineli me vulë shetitë i lirë në rrugët e qyteteve dhe fshateve tona që heshtin…!

DG: Si do ta komentonit tendencën mohuese për kampet e tmerrshme si ai i Tepelenës, në të cilin kanë përjetuar vuajtje edhe nëna, vëllau e motra e juaj?

SR: Këtu kemi dy faktorë: I pari ashtë psikologjik. Nuk ka njeri normal që pranon akuzën e trajtimit të popullsisë në mënyrë brutale dhe të vazhdojë me “lavdërue Partinë heroike”. E kaluemja komuniste në Shqipëri ashtë aq e turpëshme saqë vetëm elementi anormal ka akoma guximin me e mbrojtë. Me njohuninë e burgjeve dhe kampeve, argumenti i PPSH ka vdekë nji herë e përgjithëmonë.

E dyta: për arsye politike: nji PPSH dhe “kriminelët” e saj nuk kanë të drejtë morale dhe as ligjore me veprue si “qytetarë të lirë” me formue grupe e parti politike dhe akoma ma keq me marrë në dorë Shtetin dhe qeverisjen e vendit. Çdo anëtar i PPSH-së që ka shkelë ligjin duhet të ballafaqohet me organet e drejtësisë, pa dallim, pa përjashtim!

Prandej, çdo akuzë kundër PPSH do të kundërshtohet me fuqi nga “ndjekësit e sotëm” që akoma pretendojnë të drejtën e qytetarisë së plotë, me gëzimin e të gjitha të drejtavet civile dhe politike. Ndërkaq, akuza e terrorit komunist në këto kampe forcohet me dëshmi të reja.

DG: Shkodranët, kur ju nderuan me titullin “Qytetar Nderi” i Shkodrës, dhjetor 2015, u shprehën se ju e keni dashtë dhe e doni Atdheun edhe pse u ka vra. Vertetë! Atdheu ju ka vra shpirtin, ju ka dhunuar fizikisht, ju vodhi rininë, ju ka internuar familjen, dhe ju prap nuk rreshni së luftuari për te. Komenti?

SR: E çuditëshme! Këte pyetje e kam pasë edhe nga shumë kolegë të mi amerikanë.

Por unë jam shqiptar përsa kohë që do të jetoj, dhe tragjedinë time personale dhe familjare e shikoj si shqiptar: atdheu nuk më ka asnji faj. Edhe sot unë them: “Shqipëri me jep nder me jep emnin shqiptar.” Do të ishe shumë i palumtun sikur nji ditë të arrijsha në përfundimin me heqë dorë nga nënshtetsia shqiptare. Janë shtypësit dhe besë-mohuesët komunistë që më kanë shkaktue tragjedinë time; jo Atdheu, nji symbol i shenjtë që shfrytëzohet paturpësisht nga elementë atdhe-shkatërrues.

DG: Profesor, Ju keni qenë aktiv në krijimin e tri organizatave në SHBA: Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë, Lidhja Qytetare Shqiptaro-Amerikane, dhe Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan. Ç’mund të thuash për rolin që luajtën ato për Diasporën Shqiptare dhe për Trojet Etnike?

Kjo ashtë nji pyetje e gjanë që përfshinë nji gjysëm shekulli. Rinia Kosovare u themelue zyrtarisht në vitin 1978, por veproi që në vitin 1968 mbas demonstratave të studentëve në Prishtinë. E lindun nga dëshira e nji grupi të vogël të rinjsh kosovarë, ajo veproi pa ndërpremje për demaskimin e krimeve serbe në Kosovë dhe në naltësimin e heroizmit të viktimave kosovare. Ka shkrue me qindëra trakte që janë shpërnda para OKB-së (New York) dhe çdo vit ka përpilue nji Memorandum dergue OKB-s me spjegime mbi gjendjen në Kosovë. Kjo veprimtari ashtë botue në dy vëllime.

LQSHA (AACL) ashtë formue nga katër persona:ish kongresisti Joseph DioGuardi, ndihmësi i tij Kieran Mahoney, Xhim Xhema dhe Sami Repishti, formalisht në tetor 1986. Falë intervenimeve të Kongresmen DioGuardit, na kemi penetrue qarqet e Kongresit amerikan me raporte gojore dhe memorandume me shkrim, si dhe me dëshmi para Kongresit, gjithmonë për Kosovën. Personalisht kam dëshmue ma shumë se dhetë herë para Kongresit.

(KKSHA-NAAC) Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan u formue në maj 1986, si nevojë e domosdoshme për nji shoqatë të formueme dhe të drejtueme nga elementë shqiptaro-amerikanë. Që në fillim, NAAC ashtë përkrahë fuqimisht nga ish Ambasadori amerikan në Shqipëri, William E. Ryerson. Në mbledhjen e parë, qershor 1986, jam zgjedhë kryetar i Këshillit (deri në dhetor 1988). Këshilli ka luejtë nji rol esencial pranë Qeverisë amerikane (në tri degët e Shtetit amerikan) dhe ka fitue kredibilitetin e autoriteteve amerikane kryesisht nga vertetësia e informacionit të ofruem, dhe frymës paqësore të tregueme nga udhëheqsit e tij. Personalisht, jam shumë kryenaltë për veprimtarinë tonë në Këshillë.

DG: Dikur ju keni qenë pjesë e Vatrës, madje edhe anëtar Bordi, dhe anëtar Këshilli, në mos gabohem që nga viti 1966. Në ç’rrethana u afruat me Vatrën dhe kur e përse u larguat?

SR: Jam afrue me Vatrën pothuejse që në ardhje këtu, qershor 1962, mbas nji vizite në Boston, (50 vjetori i Vatrës) ku takova të ndjerin Imzot Fan S.Noli dhe shumë nga Vatranët e vjetër Ata kishin planifikue me më dorëzue gazetën DIELLI, por unë u angazhova me studime në universitet. Kam mbajtë këte lidhje me Vatrën deri në vitin 1990, sidomos me editorin e ndjerë Xhevat Kallajxhiu. Arsyeja e largimit ka qenë trajtimi jo-dinjitoz i ish kryetarit Prof. Arshi Pipa nga nji grup vatranësh në New York të cilët kishin për qellim marrjen e Vatrës në duert e tyne.

Ashtu ngjau! Vatra u tërhoq nga Bostoni mbas nji proteste të rreptë të Z. Anthony Athanas dhe veteranëve të tjerë, dhe u vendos në New York, ku zgjodhën kryetarin e ri. U krijue nje Board me elementë që mbanin tendenca të forta politike dhe VATRA përfundoi në nji “degë “të Partisë Demokratike të Shqipërisë”, në kundërshtim me Art.5 të Kushtetutës së Vatrës. Për ma tepër, Vatra u ba “pronë” e këtij grupi fraksionist, dhe nuk u rrit, as u mblodh në Kuvend për rreth 17 vjetë në kundërshtim me Kushtetutën. Para nji situatë të këtillë, unë u largova në pritje të nji momenti ma të mirë.

Në vitin 2012, Vatra festoi 100 vjetorin e themelimit. Zane të ndryshëm u përhapen me akuza për Vatrën se kishte marrë nji ndihmë financiare prej rreth 36.000 dollarë nga Qeveria demokratike shqiptare për festimet. Kjo ndihmë vinte nga “nji qeveri e huej” siç ashtë Shqipëria për ne qytetarët amerikanë. Edhe ky akt më ka shqetësue. Në vitin 1956. ish krytari i Vatrës, i ndjeri Christo Thanas, më ka tregue se rreth vitit 1950, zyrtarë amerikanë kanë ofrue ndihmë financiare për Vatrën, me qenë se Qeveria komuniste e Tiranës, furnizonte me ndihma organizatën pro-komuniste “Shqipwria e Lirë” dhe gazetën e saj LIRIA.

“Nuk e kemi pranuur”, me tha Z. Christo. “Në se nuk jemi në gjendje të mbajmë gjallë Vatrën me ndihmat tona, ne do ta mbyllim; por të holla nga jashtë nuk pranojmë”. Qendrim dinjitoz që na nderon të gjithëve.

DG: Çfarë mendoni për rolin e medias shqiptare këtu në SHBA?

SR: Amerikanët thojnë se shtypi i emigracionit ashtë gjaku i emigracionit; ai mban gjallë lexuesët e kombeve të ndryshme. Nga shtypi i jonë marrim lajmet nga Shqipëria dhe njoftohemi për ngjarjet në bashkësinë tonë. Unë besoj se bashkësia shqiptare duhet të përkrahë edhe ma shumë shtypin që mbahet shpesh me sakrifica personale të editorëve dhe udhëheqësve të organizatave respektive.

DG: A ndjeheni i vlerësuar për sa keni bërë për çeshtjen shqiptare?

SR: Po, nuk ankohem, sepse nuk kam meritue ma shumë. Jam jashtëzakonisht i lumtun që kam ba atë që më kërkohej në kohën dhe vendin e duhun.

DG: A jeni prind i gëzuar, dhe gjysh i lumtur?

SR: Po, plotësisht! Kam nji djal (mjek) dhe nji vajzë (avokate). Kam tashti pesë nipa dhe mbesa, të gjithë të mirë dhe të suksesshëm në studime. Jam i sigurte që nji ditë do të kenë mundësinë me ndihmue jo vetëm veten e familjet e tyne, por edhe atdheun tonë të origjinës. Sot, ata janë gëzimi i im dhe i bashkëshortes sime gjirokastrite Diana.

DG: Keni nji mesazh për bashkatdhetarët tonë këtu në Amerikë?

SR: Po, por ashtë shumë i gjatë! Dëshiroj të them vetëm:

E para: Jemi të gjithë qenie njerëzore, krijesa të të Madhit Zot. Kemi lindë të barabartë në liri dhe në dinjitet; jemi të paisun me arsye dhe me ndërgjegje; e në marrëdhanjet tona në shoqëni duhet të frymëzohemi nga ideja e vëllaznimit. Ky qendrim ashtë i pranuem sot formalisht nga Deklarata Universale për të Drejtat e Njeritut të OKB-s- 1948 (Art.1)

E dyta: Duajeni Amerikën, me liri dhe drejtësi për të gjithë; dhe duajeni Shqipërinë vendin e të parëve tonë. Shqipëria ashtë nji vend i vjetër me nji histori të lavdishme. Le të jemi gjithëherë krenarë. Ajo na jep karakterin me vlera të nalta: besa, nderi, burrënia, mikpritja, toleranca fetare tradicionale, dhe të tjera. Ajo na jep emnin shqiptar me të cilin të gjithë ne, krenohemi.

E treta: Shqipëria e jonë ashtë nji vend i vogël dhe i vorfën. Ka nevojë për ndihmë ekonomike dhe për nji shoqëri ku mbretnon demokracia. Jepni kontributin tuej për zhvillimin e Shqipërisë ekonomikisht dhe kulturalisht. Ndihmoni Shqipërinë pa kursim!

E katërta: Shqipëria si vend i vogël nuk ashtë i fuqishëm. Ajo ka shumë anmiq – të jashtëm dhe të mbrendshëm. Mbrojeni Shqipërinë me bindje dhe me guxim.

DG: Ju falemnderit, Profesor Repishti!

SR: Z.Greca, edhe unë ju falënderoj për mundësinë me shprehë disa mendime të mia. Shëndet të plotë e veprimtari të pasun. Mirë-u-pafshim!

—

Gazeta Telegraf, 31 maj–1 qershor ’18