Nga Gjon Sinishta, Universiteti i San-Franciskos (1983)
Materiali i mëposhtëm është një dokument jo shumë i njohur për lexuesin shqiptar, një skanim i persekutimit të klerit dhe besimit fetar në Shqipëri, shkruar nga Prof. Gjon Sinishta më 1983, një antikomunist shqiptar me origjinë nga Mali i Zi, i burgosur në ish-Jugosllavi në vitet 1950. Në kohën e botimit të materialit ai ishte profesor në Universitetin e San-Franciskos në SHBA. Vetë z. Sinishta kishte studiuar në Seminarin Jezuit të Shkodrës deri më 1946 me dëshirën për t’u bërë prift, prandaj qasja e tij ndaj shkeljes të të drejtave të besimtarëve në Shqipërinë komuniste është unike dhe e një rëndësie të veçantë.
Gjon Sinishta lindi më 8 prill 1929 në Podgoricë të Malit të Zi, atëkohë pjesë e Jugosllavisë dhe ndërroi jetë më 9 maj 1995 në San-Francisko, SHBA. Ai ndoqi seminarin Jezuit të Shkodrës deri në vitin 1946, me shpresën se do të bëhej prift. Pas mbylljes së shkollës dhe represionit komunist ndaj katolikëve në veri të vendit, Gjoni me familjen e tij u shpërngulën sërish në Jugosllavi, ku ai punoi për disa vite në radio, derisa më 1956 u arrestua si antikomunist dhe u dënua me 5 vjet. Pas daljes nga burgu u arratis në Austri, më pas shkoi në Itali dhe më 1965 emigroi në SHBA. Kreu studimet universitare në Miçigan dhe u diplomua në Universitetin “John Carroll” të Klivlandit, Ohajo. Më 1967 ai botoi “Flijim për Shqipninë” (“Sacrifice for Albania 1946–66”) kushtuar persekutimit të klerit nga komunistët. Më vonë themelon “Qendrën Informative Katolike Shqiptare” në Universitetin e Santa-Klarës, në Kaliforni, e cila zhvendoset më 1977 bashkë me të në San-Francisko, në Universitetin e Jezuitëve, ku prej vitit 1980 do të botohet edhe “Buletini Katolik Shqiptar”. Vepra e tij kryesore mbetet “Premtimi i mbajtur” botuar në anglisht, italisht dhe spanjisht më 1976, në Santa-Klarë, Kaliforni, mbi persekutimin komunist.
Represioni ka qenë një e vërtetë e hidhur prej vitesh në Shqipëri. Qeveria komuniste, e cila është në pushtet për 38 vjetësh, ka një bilanc tronditës kundër të drejtave të njeriut. Që në fillimet e veta në vitin 1944, kjo qeveri ka abuzuar vazhdimisht me të drejtat dhe liritë më elementare të qytetarëve shqiptarë, duke shkelur hapur ligjet dhe marrëveshjet ndërkombëtare, të cilave ka pranuar solemnisht t’u përmbahet.
Ndonëse aktet e paligjshme të qeverisë shqiptare ndaj qytetarëve të saj janë të shumta, këtu do të paraqes vetëm një aspekt që së fundmi ka tërhequr vëmendjen, si heqja e besimeve dhe praktikave fetare. Përpara vitit 1967, qeveria komuniste, e cila teorikisht e mbështeti lirinë fetare me kushtetutë, në fakt ka ndërhyrë pa mëshirë ndaj atyre që e ushtronin të drejtën për të praktikuar dhe shpallur fenë e tyre. Kjo farsë përfundoi në vitin 1967 kur qeveria, duke e nxjerrë të paligjshme praktikën fetare, në fakt “legalizoi” persekutimin fetar.
Për të kuptuar më mirë këtë situatë është e nevojshme të paraqitet një sfond i shkurtër për vendin dhe popullin shqiptar. Shqipëria është një vend i vogël malor në brigjet lindore të detit Adriatik dhe Jon, midis Jugosllavisë dhe Greqisë. Vetëm dyzet milje nga deti Adriatik e ndajnë Shqipërinë nga Italia. Madhësia e saj është rreth 11.100 milje katrorë. Shqiptarët janë pasardhës të fiseve të lashta ilire, që konsiderohen si banorët më të vjetër të Evropës. Ata e quajnë veten në gjuhën e tyre amtare “bijtë e shqiponjave,” dhe toka e tyre “vendi i shqiponjave”. Vetë Shën Pali e ka prezantuar krishterimin në Shqipëri gjatë kohës së udhëtimeve të tij misionare. Dioqezat si Durrachium (Durrës), Aulon (Vlorë), Scodra (Shkodër) dhe Nikopolis (Preveza) janë ndër më të lashtat në botë. Megjithatë, gjatë sundimit të gjatë të Perandorisë Osmane, i cili zgjati nga shekulli i pesëmbëdhjetë deri në vitin 1912, një numër i madh shqiptarësh, veçanërisht në ultësira, kaluan në fenë islame. Sot Shqipëria është i vetmi vend evropian me një shumicë myslimane prej 68%; pjesa tjetër janë 19% të krishterë ortodoksë dhe 13% katolikë.
Popullsia e përgjithshme e Shqipërisë sot është rreth tre milionë. Megjithatë, jashtë vendit jetojnë më shumë se tre milionë shqiptarë. Rreth dy milionë banojnë në Jugosllavi; ka 200.000 në SHBA dhe Kanada, duke përfshirë italo-shqiptarët e quajtur arbëreshë; në Itali 300.000; dhe pjesa tjetër në Greqi, Turqi, Rumani dhe vende të tjera.
Pasi fitoi pavarësinë nga sundimi osman në vitin 1912, Shqipëria u kthye në fushëbetejë gjatë Luftës së Parë Botërore dhe u pushtua nga Italia dhe Gjermania gjatë Luftës së Dytë Botërore. Pasi rifitoi pavarësinë e saj në vitin 1944, Shqipëria përfundoi në duart e sundimtarëve të pamëshirshëm komunistë të kryesuar nga Enver Hoxha, i cili edhe nisi procesin e shkatërrimit të lirisë fetare, proces që nuk është zbutur me kalimin e kohës, por, në fakt, është intensifikuar. Ky proces i qëllimshëm politik i nxitjes së urrejtjes ndaj fesë konfirmon qartë vendosmërinë e qeverisë shqiptare dhe të Partisë Komuniste për të eliminuar fenë – me theks të veçantë kundër katolicizmit – nga jeta kombëtare, si me forcë ashtu edhe me legjislacion.
Feja si objektiv
Midis Luftërave Botërore, të krishterët dhe myslimanët ishin të lirë të praktikonin fenë e tyre në frymën e besimit të ndërsjellë dhe marrëdhënieve ekumenike. Me ardhjen e komunizmit në fund të vitit 1944, kjo liri dhe marrëdhënie harmonike mes besimtarëve filloi të sulmohej qëllimisht. Qeveria e re, sapo e konsolidoi pushtetin, nisi një program të dyfishtë antifetar. Së pari, në përpjekjen për të dominuar të gjitha besimet fetare, autoritetet komuniste filluan të reduktojnë të gjithë strukturën fetare në vend për ta cenuar shpirtërisht dhe funksionalisht, duke shfrytëzuar çfarëdo pushteti formal që kishin kishat në mbështetje të synimeve të komunizmit ndërkombëtar. Së dyti, si masë të njëkohshme, regjimi zbatoi agjitacion të vazhdueshëm publik kundër fesë.
Në realizimin e këtij programi të përgjithshëm, regjimi ndoqi tri strategji të veçanta, por të ndërlidhura:
- Tolerimi, brenda kufijve, i islamit. Në përgjithësi, me disa përjashtime të klerit të lartë, feja myslimane nuk ishte një pengesë e madhe për regjimin e ri. Duke aplikuar butësi të shtirur, qeveria dëshironte ta përdorte atë si një mjet propagande ndaj botës myslimane.
- Megjithëse regjimi e konsideronte ortodoksinë lindore përgjithësisht armike, ai megjithatë u përpoq ta përdorë Kishën Ortodokse për shkak të patriotizmit të vet tradicional, si një instrument për të mobilizuar popullsinë ortodokse të Shqipërisë pas politikave të veta.
- Eliminimi i plotë i katolicizmit për shkak të fuqisë së tij të fortë shpirtërore, kulturore dhe organizative. Për shekuj me radhë klerikët dhe ithtarët e kësaj kishe ishin kryesuesit e ripërtëritjes kombëtare, kulturore dhe fetare të shqiptarëve. Shumica dërrmuese e katolikëve nuk ishin dashamirës ndaj regjimit të ri (komunist).
Për të ndjekur këtë program, qeveria dhe aparati brenda Partisë Komuniste dolën me metoda të ndryshme për t’i privuar kishat nga të ardhurat e tyre bazë, për të frenuar ndikimin e tyre dhe për të nxjerrë jashtë ligjit mësimin fetar në publik, duke shpronësuar pronat e manastireve dhe urdhrave fetarë, të gjithë shkollave të ndryshme, duke përfshirë seminaret, bibliotekat etj. Në të njëjtën kohë, organet e propagandës u angazhuan në një fushatë masive shpifjesh kundër të gjithë udhëheqësve fetarë, veçanërisht më të palëkundurve, me qëllim diskreditimin e udhëheqjes së tyre shpirtërore dhe karakterit moral.
Ligjet e reja dhe urdhrat e posaçëm që pasuan shpejt e ndaluan zgjedhjen ose emërimin e zyrtarëve të kishës pa miratimin e qeverisë. Të gjitha letrat baritore, mesazhet, fjalimet dhe memorandumet që do të shtypeshin ose bëheshin publike në çfarëdo forme duhej t’i dërgoheshin Këshillit të Ministrave përpara botimit. Më tej, ligjet e reja kërkonin që arsimimi i të rinjve të bëhej vetëm nga shteti. Po ashtu komuniteteve fetare u ndalohej të vepronin në spitale, jetimore, institucione të mirëqenies, shtypshkronja dhe të kishin pasuri të paluajtshme.
Feja myslimane
Enver Hoxha, kreu i komunistëve shqiptarë, që është dhe vetë mysliman, ka deklaruar vazhdimisht se “Feja myslimane, pasuesit dhe kleri i saj nuk ishin pengesë serioze. Edhe para pushtimit të vendit, por më shumë më pas, hierarkia e besimit mysliman ishte e dobët, pa përvojën e duhur për të na shkaktuar telashe… Nga ana tjetër, Partia dhe qeveria nuk mund të fyenin ndjenjat fetare të një një numri të madh myslimanësh të lidhur ngushtë me Partinë dhe pushtetin e popullit…” (Historia e Partisë së Punës të Shqipërisë, f. 622-624). Kështu, brenda një periudhe të shkurtër, pa konfrontim të drejtpërdrejtë, regjimi arriti ta kontrollojë totalisht këtë fe duke sulmuar veçmas, njëri pas tjetrit, sektet e shumta myslimane në Shqipëri për të dobësuar sistematikisht të gjithë kompleksin e këtij trupi fetar. Në fillim regjimi favorizoi sektin e fuqishëm të bektashinjve dhe tre nga udhëheqësit e tyre: Baba Faja, Baba Fejzo dhe Sheh Karbunara u zgjodhën “deputetë në Asamblenë Popullore në 1945. Kur të tre u vranë më vonë, kjo aleancë shkoi drejt një fundi të papritur. Më pas regjimi përdori taktikat e njohura të burgimit, torturës dhe ekzekutimit të gjithë udhëheqjes së klerit mysliman, që ishin: Baba Zylfo, Baba Qamili, Baba Ali Tomori, Baba Murteza, Baba Xhemal Koshtani (Sheh i Bilishtit), Mustafa Varoshi (Myftiu i Durrësit), Baba Kamberi dhe Dede Abazi. Të tjerë, si Hafiz Ibrahim Dalliu, Sheh Xhemal Pazari i Tiranës, Hafiz Ali Tari i Shkodrës dhe Hafiz Ibrahim Dibra, Myftiu i Madh i Shqipërisë, u dënuan me burgime të gjata ose u dërguan në kampet e punës për të mos u kthyer më.
Vlen të theksohet se qeveria e përdori fenë myslimane për një periudhë të konsiderueshme kohore për të përmbushur një qëllim specifik në lidhje me vendet myslimane, duke u demonstruar atyre “përputhshmërinë harmonike të komunitetit mysliman me komunizmin. Nën hijen e qëllimeve fetare dhe kulturore, delegacione të shumta myslimane shqiptare ishin mjaft aktive në Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut për të propaganduar linjën e Moskës dhe nismat e paqes. Në të njëjtën kohë, delegacionet nga këto shoqëri u ftuan të vizitonin Shqipërinë dhe ta shihnin vetë jetën myslimane “progresive”. Megjithatë, në vitin 1967 kur Enver Hoxha filloi sulmin frontal kundër të gjitha feve, kjo veprimtari u ndërpre. Bota myslimane reagoi në mënyrë shumë kritike ndaj kësaj mase antikushtetuese dhe antinjerëzore të qeverisë shqiptare ndaj popullit të saj. Al Arabi, një botim kulturor islamik i Kuvajtit me tirazhin më të madh në botën arabe, shprehu qartë në një artikull për Shqipërinë: “Shqipëria nuk ka qenë kurrë një shtet mysliman në kuptimin kushtetues të fjalës dhe dekreti i vitit 1967 (heqja e të gjitha feve) është një proces i natyrshëm i zhvillimit të çështjes fetare në Shqipëri.”
Kisha Ortodokse
Ortodoksët shqiptarë dhe kisha e tyre nuk e kanë pasur gjithmonë të lehtë të deklarojnë besimin dhe identitetin e vet kombëtar. Të shpallur si grekë për shkak të aderimit në ortodoksi të klerikëve dhe politikanëve shovinistë grekë, ata kanë luftuar fuqishëm për t’u identifikuar me kombin shqiptar. Për shkak të karakterit tradicional nacionalist të Kishës Ortodokse, plani i qeverisë ishte, në radhë të parë, që ta përdorte si një instrument për mobilizimin e popullsisë ortodokse pas politikave të veta. Në të njëjtën kohë u ndërmorën hapa për eliminimin e elementeve brenda Kishës që konsideroheshin “të pabesueshëm”. Për të pasur sukses me planin, të gjitha kishat dhe manastiret u infiltruan nga agjentë dhe simpatizantë komunistë. Menjëherë pas zbatimit të kësaj, regjimi e vuri nën kontrollin e vet të gjithë Kishën. Seminari i tyre i vetëm u mbyll, ndërsa disa ndërtesa kishash dhe manastire, si ato të Ardenicës, Nartës, Vlorës dhe Voskopojës, u konfiskuan.
Eliminimi i krerëve të Kishës Ortodokse u krye në të njëjtën mënyrë si me klerin mysliman dhe katolik – me vrasje, ekzekutim, burgim dhe torturë. Kështu, gjatë një periudhe më pak se pesëvjeçare, regjimi vrau ose futi në burgje dhe kampe pune shumicën e hierarkisë, e cila përfshinte: Visarion Xhuvani, kryepeshkop i Elbasanit; peshkopi Irine i Apolonisë (Pojan); peshkopi Agathangjel Cance i Beratit; peshkopi Irine, zëvendësmitropoliti i Korçës dhe Gjirokastrës; Papas Josif Papmihaili, promotor i Kishës Uniate; dhe shumë priftërinj dhe dhjakë të tjerë të thjeshtë. Kryepeshkopi shumë i kulturuar Kristofor Kisi, kreu i Kishës Ortodokse Shqiptare, u hoq dhe u çua në burg, ku vdiq i poshtëruar. Ai u zëvendësua nga qeveria me Pais Vodicën, një prift i zakonshëm i martuar dhe agjitator komunist.
Ashtu si në rastin e fesë myslimane, qeveria përdori edhe Kishën Ortodokse për qëllime të politikës së jashtme. Gjatë tutelës sovjetike të Shqipërisë, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë u detyrua të bashkëpunonte ngushtë me Patriarkanën e Moskës dhe Pais Vodica mori pjesë në emër të Kishës Ortodokse Shqiptare në të gjitha konferencat e paqes të organizuara nga Bashkimi Sovjetik. Megjithatë, pasi Shqipëria u shkëput me Moskën në vitin 1961, lidhjet midis dy kishave u ndërprenë papritur.
Kisha Katolike
Megjithëse qeveria e drejtoi fushatën e saj antifetare kundër të tria grupeve fetare, katolikët ndjenë peshën kryesore të sulmeve. Pavarësisht se ishin pakicë, katolikët shqiptarë dhe veçanërisht klerikët e tyre admiroheshin dhe pëlqeheshin nga ortodoksët dhe myslimanët për përkushtimin tradicionalisht të fortë patriotik dhe kulturor. Për shkak të xhelozisë për forcën dhe ndikimin e klerit katolik dhe nga frika e unitetit midis besimtarëve të tyre, qeveria përdori të gjitha llojet e mjeteve ligjore dhe të paligjshme për të gërryer dhe shkatërruar themelet e Kishës Katolike. Për shekuj me radhë, kleri katolik kishte mësuar dhe punuar me të gjithë njerëzit pa dallime fetare. Shumë vizitorë në Shqipëri e vinin re se si kujdeseshin dhe u shërbenin njerëzve me vetëmohim, duke ndarë gëzimet dhe pikëllimet e përditshme. Ishte kjo traditë fetare që qeveria e re u përpoq të shkatërronte. Nga fundi i vitit 1946, pothuajse gjysma e klerit katolik u burgos, të gjithë klerikët e huaj u dëbuan dhe 20 priftërinj dhe besimtarë u dënuan me vdekje. Në të njëjtën kohë, Enver Hoxha, në atë kohë Sekretar i Përgjithshëm i Partisë dhe Kryetar i qeverisë, u përpoq me të gjitha që të nxiste pakënaqësi kundër udhëheqësve të Kishës Katolike. Kisha, megjithatë, qëndroi e vendosur dhe e bashkuar kundër planit të qeverisë për të krijuar një organizatë të re kishtare, të shkëputur nga Roma, e cila do t’i shërbente qëllimeve të indoktrinimit komunist në të gjithë vendin.
Veprimet e qeverisë dhe partisë shqiptare për të zhdukur katolicizmin nga jeta publike dhe private mund të ndahen në tri periudha kryesore: 1944-1948, 1949-1967 dhe 1967-1983.
1944 – 1948
Plani i Hoxhës për të krijuar një Kishë Katolike të shkëputur nga Roma filloi të merrte formë në maj 1945, kur ai dëboi delegatin apostolik në Shqipëri, kryepeshkopin Leone G. B. Nigris. Më pas, duke thirrur me nxitim kryepeshkopin mitropolitan të Shkodrës, primatin e Kishës, Gasper Thaçi dhe kryepeshkopin e Durrësit, Vincent Prendushi, një poet dhe shkrimtar me famë kombëtare, ai u kërkoi që të ndaheshin nga Roma, të krijonin një kishë të re kombëtare dhe t’i qëndronin besnikë regjimit të tij të ri. Në këmbim ai ofroi “qëndrimin pajtues” të qeverisë dhe ndihmë materiale për mirëmbajtjen e institucioneve të Kishës. Të dy prelatët e refuzuan me guxim dhe e paguan këtë qëndrim me jetën e tyre. Thaçi vdiq në vitin 1946 në arrest shtëpiak. Prendushi u dënua me njëzet vjet punë të rëndë dhe vdiq në burg në vitin 1949, pasi duroi tortura të tmerrshme.
Sulmi i qeverisë tani u kthye kundër priftërinjve. Më 21 qershor 1945, dy mësues jezuitë, Frs. Jak Gardin dhe Gjergj Vata u arrestuan dhe pas një gjyqi të mbushur me procedime të paligjshme, ku edhe mbrojtësit e tyre u tërhoqën nga gjykata në shenjë proteste ndaj procesit, u dënuan me shumë vite burg. Menjëherë pas zgjedhjeve të para, më 31 dhjetor 1945, në të cilat nuk lejohej të merrte pjesë asnjë parti opozitare, policia arrestoi Frs. Gjon Faustin, zëvendësprovincial i jezuitëve dhe Daniel Dajanin, rektor i Seminarit Papnor të Shkodrës. Një muaj më vonë qeveria urdhëroi dëbimin e menjëhershëm të gjithë anëtarëve joshqiptarë të urdhrave fetarë. Numri i të dëbuarve i kaloi dyqind. Gjatë një gjyqi fals më 30 janar 1946, etërit jezuitë Fausti dhe Dajani, Ati françeskan Gjon Shllaku dhe seminaristët Mark Çuni dhe Gjergj Bici u dënuan me vdekje së bashku me 13 laikë. Ekzekutimi u bë më 4 mars 1946, jashtë varrezave katolike në Shkodër, dhe trupat e tyre u hodhën në një varr të përbashkët. Fjalët e tyre të fundit ishin falje për persekutorët dhe lavdërim për Zotin dhe Shqipërinë, ndërsa thërrisnin “Rroftë Krishti, Rroftë Shqipëria”. Pikërisht një muaj më vonë të gjitha institucionet jezuite u mbyllën dhe Urdhri u shpall i jashtëligjshëm.
Sapo tronditja nga ekzekutimet e dha efektin e vet, Enver Hoxha thirri peshkopin Fran Gjini në Tiranë për ta urdhëruar, siç kishte bërë një vit më parë me peshkopët Thaçi dhe Prendushi, që të ndërpresë lidhjet me Romën dhe të shtyjë klerin dhe popullsinë katolike në anën e qeverisë. Gjini ishte bërë Zëvendësdelegat Apostolik dhe prijësi udhëheqës pas vdekjes së Thaçit. Hoxha e kërcënoi se e priste fati i ngjashëm me paraardhësit e tij, nëse ai nuk dorëzohej; peshkopi Gjini refuzoi, duke thënë: “Unë kurrë nuk do ta ndaj veten dhe kopenë time nga Selia e Shenjtë.” Megjithatë, nga frika e hakmarrjeve të rënda ndaj atyre që ishte nën kujdesin e tij nëse nuk do të arrihej kompromisi, Gjini u përpoq ta pajtonte qeverinë dhe Kishën Katolike në Shqipëri. Gjini i shkroi me guxim një letër të hapur Hoxhës, në të cilën i ofronte bashkëpunimin e Kishës në “rindërtimin e kombit, mbylljen e plagëve dhe kapërcimin e vështirësive ekzistuese”. Ai pati “shpresë për realizimin jo vetëm të avantazheve materiale, por edhe të përfitimeve shpirtërore për të gjithë shqiptarët”. Hoxha e shpërfilli mesazhin dhe urdhëroi arrestimin e Gjinit me akuzën e përhapjes së propagandës antikomuniste. Pas një viti torturash dhe shumë poshtërimesh, peshkopi Gjini u ekzekutua më 8 mars 1948, së bashku me një grup prej tetëmbëdhjetë klerikësh dhe laikësh.
Vetëm një muaj më parë, një tjetër peshkop, Gjergj Volaj, ishte ekzekutuar së bashku me priftërinj dhe laikë të tjerë, pa gjyq, me akuzën se ishin “armiq të popullit”. Tashmë persekutimi kishte arritur kulmin. Përveç jezuitëve, edhe françeskanët u shpërbënë gjithashtu, së bashku me gjithë urdhrat e ngjashëm fetarë. Pasuria e tyre, madje edhe sendet e tyre personale, u konfiskuan. Hierarkia u shkatërrua plotësisht dhe vetëm një peshkop mbeti gjallë.
1949 – 1967
Në vitin 1949, presionet e jashtme dhe të brendshme e shtynë qeverinë shqiptare të ngadalësonte përpjekjet e saj kundër Kishës Katolike dhe fesë në përgjithësi. Dëbimi i Jugosllavisë nga Kominformi me urdhër të Stalinit, në qershor 1948, kishte krijuar një rrezik të papritur për liderin shqiptar dhe Partinë e tij. Grupe simpatizantësh pro-Tito dhe të arratisur shqiptarë në Jugosllavi po organizoheshin nga Jugosllavia për të përmbysur regjimin Hoxha. Për t’i paraprirë sfidës, Hoxha ndërmori ofensivën kundër Jugosllavisë, duke fajësuar publikisht fqinjin e Shqipërisë për të gjitha fatkeqësitë e Shqipërisë që nga “çlirimi”. Si taktikë për të penguar katolikët që të bashkonin forcat kundër tij, Hoxha delegoi Ministrin e Brendshëm, Tuk Jakova, për t’u takuar me ish-shokun e shkollës së Jakovës, priftin françeskan Marin Sirdani, në kënetat afër Elbasanit (Shqipëria Qendrore) ku Fr. Sirdani po vuante një dënim të gjatë për punë të detyruar. Jakova fajësoi dhe dënoi Jugosllavinë për politikat brutale kundër katolikëve dhe klerit të tyre gjatë viteve të kaluara dhe siguroi Fr. Sirdani rreth dëshirës së qeverisë për afrim me Kishën. I habitur nga deklaratat e Jakovës, Fr. Sirdani megjithatë u gëzua dhe pranoi menjëherë ftesën e tij për të ndërmjetësuar midis qeverisë dhe hierarkisë katolike, e cila tani ishte reduktuar në një peshkop të moshuar, i nderuari Bernardin Shllaku, Ordinari i Dioqezës së Pultit.
Fr. Sirdani informoi peshkopin për qasjen e qeverisë dhe si peshkopi, ashtu edhe qeveria, ranë dakord të fillonin negociatat. Disa nga Kartat organizative për qeverisjen e Kishës Katolike u përgatitën midis viteve 1949 dhe 1951. Peshkopi Shllaku dhe ndihmësit e tij u përpoqën maksimalisht për të përmbushur kërkesat dhe kushtet e qeverisë, duke marrë në të njëjtën kohë parasysh nenet e së drejtës kanonike. E kënaqur me vullnetin e mirë të udhëheqësve të Kishës, qeveria bëri presion për ndarjen e plotë të Kishës nga Vatikani. Për hir të bindjes u arrestuan të tjerë priftërinj të papranueshëm. Me kokëfortësi, katolikët refuzuan të dorëzoheshin pavarësisht nga fakti se statutet e qeverisë për besimin mysliman dhe ortodoks ishin përpunuar dhe miratuar tashmë nga qeveria disa vite më parë. Më në fund, pas diskutimeve të gjata dhe të dhimbshme, u arrit një kompromis në të cilin qeveria i lejoi Kishës të ruante sovranitetin e saj shpirtëror dhe lidhjet me Selinë e Shenjtë.
Megjithatë, shtypi zyrtar komunist e falsifikoi tekstin origjinal të Kartës dhe njoftoi se ishin prishur të gjitha lidhjet midis Kishës Katolike Shqiptare dhe Vatikanit. Kleri katolik u zemërua dhe u pikëllua nga kjo tradhti. Ata denoncuan gënjeshtrat dhe keqinterpretimet në lidhje me Kartën dhe përsëritën besnikërinë e tyre të fortë ndaj Atit të Shenjtë.
Gjatë nënshkrimit të Kartës, qeveria premtoi se do të lejojë rihapjen e kishave dhe seminareve dhe do të sigurojë një subvencion për mirëmbajtjen e tyre. Qeveria ra gjithashtu dakord për të lejuar prindërit që t’i sillnin fëmijët e tyre në Kishë për mësime fetare. Kur këto premtime nuk u mbajtën, Kisha u përpoq të përshtatej me dëshirat e qeverisë për të kryer detyrat fetare ndaj katolikëve shqiptarë. Besimtarët katolikë, të cilët e kuptonin urrejtjen e komunistëve ndaj tyre dhe fenë në përgjithësi, vuajtën shumë. Ata dëshmuan nën zë shkatërrimin e institucioneve katolike, burgosjen dhe ekzekutimin e priftërinjve të tyre. Në mes të kësaj trazire dhe pavarësisht shtypjes dhe plaçkitjes së drejtuar kundër pakicës katolike, katolikët i mbushën kishat për shërbimet e zakonshme. Kjo ishte një dëshmi e hapur dhe elokuente e përkushtimit të tyre ndaj Kishës dhe klerit të saj.
Udhëheqësit e Kishës dhe besimtarët ishin sigurisht të vetëdijshëm se përpjekja e qeverisë për të shtetëzuar kishat ishte vetëm një masë e përkohshme për të parandaluar rritjen e pakënaqësisë. Me bindje të qartë ata refuzuan t’i nënshtrohen këtij lloj presioni kushtetues dhe bllokuan çdo kompromis nëse lidhej me mësimet themelore të Kishës Katolike. Si pasojë, Kishën e pushtoi një valë e re persekutimi. Midis viteve 1955 dhe 1965 më shumë se një duzinë priftërinjsh dhe fetarë u pushkatuan. Shumë të tjerë ose u burgosën, ose u dërguan në kampet e punës së detyruar. Ndër priftërinjtë e ekzekutuar ishin etërit Ded Malaj, Zef Bici dhe françeskan Konrad Gjalaj. Zyrat dhe famullitë dioqezane ngacmoheshin vazhdimisht dhe shërbimet fetare pengoheshin nga agjentët e qeverisë. Peshkopët dhe famullitarët titullarë u detyruan të pastronin rrugët dhe banjat publike të veshur me veshje klounësh duke mbajtur tabela letre në gjoks me shkrimin “Unë kam mëkatuar kundër popullit”. E gjithë Kisha Katolike po martirizohej dalëngadalë.
1967 – 1983
Kjo periudhë është përpjekja përfundimtare intensive e Partisë Komuniste Shqiptare dhe e qeverisë shqiptare për të zhdukur kishën dhe çdo veprimtari fetare. Enver Hoxha krijoi sërish terrenin për aksion me fjalimin famëkeq të 6 shkurtit 1967, duke i kërkuar të rinjve shqiptarë të luftojnë “besëtytnitë fetare.” Këtë e pasoi një fushatë e pamëshirshme kundër çdo feje. Kudo kishat digjeshin ose shndërroheshin në arena sportive, salla vallëzimi, kinema, apartamente etj. Priftërinjtë dhe peshkopët rriheshin publikisht. Kishës françeskane të Arramadhes në Shkodër, së bashku me Manastirin, i vunë zjarrin një mbrëmje dhe katër françeskanë të moshuar u dogjën për vdekje.
Gjatë vitit 1967, sipas revistës së shkrimtarëve shqiptarë, Nendori, rreth 2.200 xhami, kisha, kapela, manastire dhe ndërtesa të tjera fetare u vandalizuan dhe u mbyllën. Nga ky numër, 327 ishin katolike. Më 22 nëntor 1967, qeveria publikoi Dekretin nr. 4337, që urdhëronte anulimin e kartave fetare dhe të gjithë ligjeve që kanë të bëjnë me marrëdhëniet shtet-kishë. Të gjitha ritet fetare u ndaluan dhe shkelësit morën dënime të rënda. Priftërinjtë e mbetur u dërguan në kampet e punës së detyruar për “riedukim”. Partia dhe qeveria shqiptare mburreshin se ishin bërë shteti i parë krejtësisht ateist në botë. Veprimet e tyre shkelnin nenin 18 të Kushtetutës së vendit të vitit 1946, i cili thotë se të gjithë qytetarëve u garantohet liria e ndërgjegjes dhe besimit dhe se komunitetet fetare janë të lira në ushtrimin e besimeve dhe praktikave të tyre. Dekreti shkelte po ashtu Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut (OKB), e cila garanton lirinë fetare.
Ndalimi i fesë në Shqipëri kaloi pothuajse pa u vënë re jashtë vendit dhe ngjalli pak protesta, me përjashtim të së përditshmes së Vatikanit, L’Observatore Romano, e cila publikonte raporte për dhunën antifetare. Komiteti i Shqipërisë së Lirë, me vendndodhje në Nju-Jork, protestoi fort në emër të popullit të heshtur shqiptar para Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara dhe kërkoi që të ndërmerren hapa të menjëhershëm për të ndaluar persekutimin e egër fetar“në Shqipëri. Fatkeqësisht, këta hapa nuk u ndërmorën dhe kjo lutje nuk u dëgjua nga udhëheqësit fetarë dhe civilë të botës. Që nga ajo kohë, kardinali Humberto Medeiros i Bostonit, Papa Pali VI, peshkopi Mark Lipa i dioqezës ortodokse shqiptare të Amerikës, Gjon Pali II dhe konferenca e Peshkopëve Katolikë Evropianë e kanë mbrojtur të drejtën e qytetarëve të Shqipërisë për të praktikuar lirisht fenë e tyre. Me gjithë përpjekjet e tyre, sot, gati dy dekada pas krijimit të shtetit të parë ateist në Shqipëri, krerët shqiptarë vazhdojnë të sulmojnë fenë dhe të mbrojnë me krenari shkatërrimin e kishave, manastireve dhe xhamive; vrasjen e qindra priftërinjve dhe fetarëve; persekutimin çnjerëzor të besimtarëve. Ata sulmojnë me forcë Bashkimin Sovjetik, Kinën, Poloninë, Jugosllavinë dhe vendet e tjera lindore për qëndrimin e tyre “antirevolucionar” ndaj fesë. Është e tepërt të thuhet se të gjitha këto qeveri komuniste që Shqipëria kritikon e përndjekin fenë. Megjithatë, ata të paktën zyrtarisht garantojnë lirinë fetare në kushtetutat e tyre dhe lejojnë, me kufizime, ushtrimin privat dhe publik të fesë.
Për të treguar se nuk pajtohej me këtë “mirësi” ndaj fesë, qeveria e Shqipërisë miratoi në vitin 1976 një Kushtetutë të re, nenet 37 dhe 55 të së cilës shpallin me mburrje se shteti nuk njeh asnjë fe dhe ndalon të gjitha aktivitetet dhe organizatat fetare, ndërkohë që inkurajon ateizmin.
Neni 37. Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah e zhvillon propagandën ateiste për të rrënjosur te njerëzit botëkuptimin materialist shkencor.
Neni 55. Ndalohet krijimi i çfarëdo organizate me karakter fashist, antidemokratik, fetar dhe antisocialist. Ndalohet veprimtaria dhe propaganda fashiste, antidemokratike, luftënxitëse, si edhe nxitja e urrejtjes kombëtare e racore.
Me këto nene, Shqipëria u bë i vetmi vend në botë ku shtypja e fesë dhe përhapja e ateizmit janë kthyer në një politikë shtetërore të mandatuar me kushtetutë. Në qershor të vitit 1977 u lëshua Kodi i ri Penal shqiptar, pika 55 e të cilit parashikon dënimet që duhen dhënë për veprimtarinë fetare. Aty thuhet se “propaganda fetare, si dhe prodhimi, shpërndarja ose ruajtja e literaturës së këtij lloji” do të dënohet me burgim nga tre vjet deri në dhjetë vjet. Në kohë lufte ose nëse veprat konsiderohen të rënda, burgimi është jo më pak se dhjetë vjet dhe mund të jepet dënimi me vdekje.
Përpara miratimit të akteve të tilla zyrtare, qeveria manifestonte të njëjtën trysni ndaj fesë. Fr. Shtjefën Kurti u ekzekutua në vitin 1972 pse pagëzoi një fëmijë në një kamp pune me kërkesë të prindit. Në vitin 1974, qeveria dënoi gjithashtu tre peshkopë katolikë të mbetur në kampe paraburgimi për kryerjen e shërbesave fetare në mënyrë private. Pas nxjerrjes jashtë ligjit kushtetues të fesë, në vitin 1977, Fran Mark Gjoni i Shkodrës doli para gjyqit për posedim të biblave. Gjoni pranoi, kur i paraqitën biblat e marra nga shtëpia e tij, se i kishte gjetur në parqe dhe në breg të detit, ku i kishin lënë turistët ose kishin ardhur nga deti. Për këtë “krim” Gjoni u dënua me 12 vjet burg. Me gjithë heshtjen totale në lidhje me rastin nga monopoli i medies për lajme të kontrolluara nga qeveria, të gjithë në Shqipëri ishin në dijeni të gjyqit dhe u interesuan shumë për të. Ironikisht, gjyqi ndihmoi për të dëshmuar ekzistencën e vazhdueshme të besimit fetar në Shqipëri, si dhe solli në dritë reagimet skandaloze të qeverisë shqiptare edhe ndaj shprehjes më të butë të këtij besimi! Për kriminelët fetarë si Gjoni, sipas raportimeve nga refugjatët e kohëve të fundit, qeveria ka të paktën gjashtë burgje, nëntë kampe përqendrimi dhe 14 zona të mërgimit të brendshëm.
Një shembull edhe më i tmerrshëm i fushatës së vazhdueshme antifetare të qeverisë shqiptare është ai i peshkopit katolik Ernest Çoba, administrator apostolik i Shkodrës. Peshkopi Çoba, i izoluar që nga viti 1974 në kampin e punës në Papërr pranë qytetit të Elbasanit në Shqipërinë Qendrore, kremtoi një ceremoni të fshehtë të Pashkëve në vitin 1979 me kërkesë të shokëve të burgosur. Fatkeqësisht, policisë iu dha informata dhe në fillim të shërbesës rojat e burgut hynë në kazermë dhe disa filluan të sulmonin peshkopin, duke i grisur rrobat dhe duke i thyer kryqin, ndërsa të tjerët filluan të rrihnin të burgosurit që ishin mbledhur për festën. Prelati i nderuar dhe i moshuar, gati i verbër, u plagos rëndë gjatë përleshjes dhe vdiq mëngjesin tjetër. Trupi i tij u hoq menjëherë dhe u varros nga policia në një vend të pazbuluar.
Një ndër viktimat e fundit të luftës së qeverisë shqiptare kundër fesë është Fr. Ndoc Luli. S. J. Atë Luli, pas një hezitimi të gjatë, në maj të vitit 1980, pagëzoi–me kërkesën e kunatës–binjakët e saj të porsalindur në Kooperativën Bujqësore Mali i Jushit, afër Shkodrës, ku ishte izoluar. Ngjarja arriti të zbulohej, fillimisht te sekretari i celulës komuniste, më pas te policia. Atë Luli u arrestua menjëherë së bashku me kunatën e tij dhe të dy u morën në pyetje dhe u trajtuan ashpër. Në gjyqin publik, i cili u zhvillua në dhomën e rekreacionit brenda Kooperativës, kunata e Fr. Lulit u dënua me tetë vjet burg me punë të rëndë, ndërsa dënimi për të ishte më i paqartë, “Me jetë deri në vdekje”. Fati i tij nuk dihet dhe shumë besojnë se Fr. Luli ka vdekur në fundin e ndonjë miniere, viktimë e Sigurimit (Policisë Sekrete Shqiptare) të frikshëm.
Me vdekjen e peshkopit Çoba, i vetmi peshkop katolik i mbetur në Shqipëri është 70-vjeçari Nikoll Troshani, peshkop titullar i Cisamos dhe Administrator Apostolik i Lezhës dhe Durrësit. Ai është izoluar në kampin e punës në Tepelenë, pranë portit detar të Vlorës. I treti ndër peshkopët e mbijetuar, i cili u arrestua në vitin 1974, Antonin Fishta, vdiq disa vite më parë, ndërsa ishte ende në izolim. Ata pak priftërinj dhe fetarë ende gjallë mbeten në burgje dhe kampe të punës së detyruar. Mes tyre është edhe Mark Hasi, i cili për herë të dytë po vuan dënimin me burg të gjatë “për kryerjen e shërbesave fetare”. Të mbyllur në kampin e punës në Shqipërinë Jugore janë Etërit Injac Gjora, Rok Rjuraj, jezuiti Gjergj Vata, Simon Jubani dhe vëllai i madh i Simonit, Lazeri, dhe dy françeskanë.
“Amnesty International” ka ndërmjetësuar më kot për lirimin e peshkopit Troshani dhe të priftërinjve të tjerë dhe besimtarëve laikë, të cilët mbahen në burg vetëm për besimin e tyre. Në vitin 1977, kardinali Humberto Medeiros i Bostonit, së bashku me peshkopin ortodoks shqiptar Mark Lipa, dolën me një “Apel të Përbashkët për Lirinë Fetare”, i cili dënonte ligjet antifetare të Shqipërisë. Më 28 nëntor 1981, edhe një herë Medeirosi dhe Lipa nxorën një “Deklaratë për Lirinë Fetare” në gjashtëdhjetë e nëntëvjetorin e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar. Në deklaratë, krerët fetarë kërkuan “respektimin e të drejtave të njeriut dhe veçanërisht të lirisë fetare në Shqipëri”. Ata kërkuan nga qeveria shqiptare që të lejojë rihapjen e kishave, xhamive dhe institucioneve. Ata shprehën gjithashtu bindjen e tyre se jeta e kishës dhe besimi në Zot “promovojnë rendin e mirë shoqëror”. Më 5 tetor 1980, Papa Gjon Pali II, duke iu referuar martirëve të shumtë të Shqipërisë së sotme, u kërkoi të gjithë besimtarëve të luten për të krishterët dhe besimtarët e tjerë që persekutohen për besimin e tyre. Ai u kujtoi dëgjuesve se “të jesh shpirtërisht pranë të gjithë atyre në Shqipëri, që vuajnë dhunën për shkak të besimit të tyre, është detyrë e veçantë e të gjithë të krishterëve sipas traditës së trashëguar nga shekujt e parë”. Përveç kësaj, ai i nxiti të gjithë “që të luten edhe për përndjekësit e tyre, duke përsëritur thirrjen e Krishtit në Kryq drejtuar atit të Tij: ‘Fali ata; sepse ata nuk e dinë se çfarë bëjnë.’” Papa gjithashtu mbrojti martirët e akuzuar, se ata ishin fajtorë për krime politike, duke tërhequr vëmendjen se edhe Krishti qe dënuar me akuzën politike se pretendonte se ishte mbret.
Në vitin 1981, edhe peshkopët e Greqisë e denoncuan persekutimin fetar në Shqipëri, duke theksuar veçanërisht fatin e besimtarëve ortodoksë. Megjithatë, thirrja e tyre kishte ngjyrime shoviniste, pasi pretendohej se 400.000 ortodoksë shqiptarë ishin shtetas grekë. Fatkeqësisht, deformimet e tyre, në vend që të ndihmonin, i lënduan besimtarët ortodoksë në Shqipëri, duke i dhënë Hoxhës pretekstin për të vazhduar përpjekjet e tij kundër fesë.
Kohët e fundit nga Evropa Lindore ka ardhur një tjetër tregues pozitiv, se opinioni botëror po interesohet për gjendjen e vështirë të besimtarëve shqiptarë. Më 7 tetor 1982, në Bukuresht të Rumanisë u mbajt një kolokuium ndërkombëtar, ndërfetar, nën kujdesin e Konferencës së Kishave Evropiane të Këshillit Botëror të Kishave. Shërbimi Ekumenik i Shtypit i Këshillit Botëror të Kishave botoi një pjesë të dokumentit të këtij kolokuiumi që trajton situatën fetare në Shqipëri. Dokumenti raporton shtypjen radikale të çdo aktiviteti të organizuar fetar në Shqipëri. Ndërkohë që denoncon presionin e tanishëm ndaj fesë, sugjerohet që të krishterët jashtë Shqipërisë ta shfrytëzojnë këtë periudhë për të përgatitur terrenin për një dialog eventual me qeverinë shqiptare në lidhje me fatin e besimtarëve shqiptarë.
Veprimtaritë e sotme fetare në Shqipëri
Feja vazhdon të ndikojë fshehurazi në jetën e shqiptarëve të të gjitha besimeve, pavarësisht brutalitetit të fushatave antifetare. Dëshmi për këtë janë dhënë nga agjencitë zyrtare qeveritare, përfshirë shtypin qeveritar, madje edhe vetë Enver Hosha. Hoxha ka deklaruar së fundmi se feja “ende nuk është çrrënjosur në vendin tonë”, “feja është ende e gjallë në klasën tonë punëtore”, “armiqtë e njerëzve që besojnë në Zot nuk flenë, vazhdojnë ta shikojnë me simpati dhe shpresë Vatikanin; këta lloj armiqsh janë brenda linjave tona partiake dhe aktive në organizatat tona”. Këto deklarata verifikojnë raportet e ardhura nga Shqipëria, se disa praktika fetare aty janë gjallë, se ende respektohen ditët e festave kryesore, mbajtja e simboleve fetare “të maskuara”, madje edhe pjesëmarrja në pelegrinazhet fetare.
Disa refugjatë të rinj shqiptarë, që kanë arritur në Shtetet e Bashkuara gjatë dy viteve të fundit, kanë dhënë detaje se si njerëzit vazhdojnë të praktikojnë besimin e tyre katolik në fshehtësinë e shtëpive të tyre. Është gati e sigurt që priftërinjtë e mbetur katolikë janë ende gjallë në burg. Njerëzit tani mbështeten në udhëheqjen laike për shërbimet e tyre fetare. Anëtari më i madh i familjes zgjidhet për të udhëhequr shërbimin e lutjes dhe për të kryer ritet e pagëzimit dhe martesës. Medaljet fetare, kryqëzimet, fotografitë dhe rruzaret mbahen të fshehura nga familjet për shkak të kërcënimit për bastisje nga Sigurimi shqiptar. Që nga viti 1975 me dekretin 5339 ndalohet që fëmijëve t’u jepen emra fetarë. Në vitin 1980, qeveria u ankua se fëmijët në shtëpi kanë filluar të thirren me emrin e shenjtorit të tyre. Masa të tilla represive gjithëpërfshirëse kundër fesë shihen nga refugjatët si të papajtueshme me trashëgiminë shqiptare. Prindërit dhe gjyshërit e atyre që kanë mbetur në Shqipëri kujtojnë se as gjatë sundimit osman të Shqipërisë, kur ndodhën konvertimet me detyrim, nuk ka pasur përpjekje të tilla për ta zhdukur plotësisht krishterimin.
Një tregues i mëtejshëm i ndikimit të vazhdueshëm të besimeve fetare në Shqipëri është sondazhi i fundit i kryer në vitin 1980 nga një sociolog i qeverisë shqiptare. Sondazhi tregoi se ka një raport jashtëzakonisht të ulët (më pak se 4%) të martesave në Shqipëri midis njerëzve me prejardhje të ndryshme fetare. Sipas këtij studimi, shqiptarët preferojnë të martohen brenda grupit të tyre fetar. Kjo shkallë e martesave të përziera është shumë e ulët në krahasim me vendet e tjera evropiane dhe është gjithashtu shumë më e ulët se ç’ka qenë para sundimit komunist. Kjo do të thotë se trysnia antifetare jo vetëm që nuk ia ka hequr fesë rolin ndikues në jetën shqiptare, por përkundrazi është rritur raporti i ruajtjes së unitetit fetar brenda besimit të dikujt, nga shumica dërrmuese e shqiptarëve.
Si mund të ndihmojmë lirinë fetare në Shqipëri
Lufta totale kundër fesë që po bën qeveria shqiptare po zgjat prej gati 40 vjetësh. Shqiptarëve ende po u shkaktohen vuajtje të jashtëzakonshme vetëm për faktin se ata zgjedhin të besojnë në Zot. Falë popullit shqiptar ka mjaft shenja që feja është ende e gjallë në Shqipëri, siç dëshmojnë martirët, të burgosurit fetarë, madje edhe udhëheqësit komunistë. Por ka pasur shumë viktima të panjohura në këtë luftë kundër fesë. Për shembull, ka nga ata që nuk lejohen të dëgjojnë as mesazhin e ungjillit për shkak të persekutimit të shfrenuar të priftërinjve dhe udhëheqësve të tjerë të komuniteteve fetare. Apo ka nga ata, si rasti i një refugjati të ri nga Shqipëria, që tundohen të pendohen dhe të mos besojnë për shkak se besimtarët jashtë Shqipërisë duket se nuk janë të shqetësuar për gjendjen e vështirë të kombit.
Liria fetare në Shqipëri është një çështje drejtësie ndaj së cilës liderët civilë dhe fetarë duhet të kthejnë vëmendjen. Deri më tani, krerët e shteteve kanë vazhduar të anashkalojnë, shpërfillin, injorojnë dhe heshtin përballë veprimeve të qeverisë shqiptare ndaj qytetarëve që dëshirojnë të praktikojnë fenë e tyre. Duke vepruar kështu, liderët botërorë vënë në pikëpyetje angazhimin e tyre ndaj Kartës së Kombeve të Bashkuara, ku zgjedhja e fesë është një gjë aq themelore, saqë asnjë qeveri nuk ka autoritetin të diskriminojë, e jo më ta mohojë plotësisht.
Udhëheqësit fetarë dhe të gjithë besimtarët kanë detyrimin t’i ndihmojnë ata që vuajnë nga persekutimi dhe të flasin në mbështetje të tyre. Mosrealizimi i kësaj tregon mungesë bamirësie ndaj atyre në nevojë. Heshtja jonë në lidhje me persekutimin fetar në Shqipëri nënkupton se besimi ynë në lirinë fetare prek vetëm mjedisin tonë të afërt dhe se ne nuk i japim aq vlera lirisë fetare të të tjerëve. Sigurisht, angazhimi ynë bujar dhe i guximshëm për lirinë fetare në Shqipëri do të ndihmojë në rritjen e lirisë dhe drejtësisë në mbarë botën dhe në ruajtjen e vlerave të fesë për brezat e ardhshëm, vlera pa të cilat jemi më pak se njerëzorë.
Udhëheqësit fetarë, organizatat dhe individët besimtarë duhet t’i nxisin zyrtarët e tyre të zgjedhur të flasin kundër persekutimit fetar në Shqipëri dhe për të drejtën e shqiptarëve për të praktikuar lirisht fenë e tyre. Protestat kundër qeverisë shqiptare duhet të regjistrohen në Kombet e Bashkuara dhe organizatat e të drejtave të njeriut, duke tërhequr vëmendje të veçantë për ato seksione të Kushtetutës dhe Kodit Penal të Shqipërisë që kanë të bëjnë me heqjen e fesë, të cilat janë në kundërshtim me Kapitullin IX, neni 55, të Kartës së Kombeve të Bashkuara. Organizatat fetare, të cilat shpesh kanë shprehur shqetësimin për të drejtat e njeriut, duhet ta sjellin këtë çështje në forumin publik dhe ta kthejnë vëmendjen e anëtarëve të tyre drejt veprimeve të bashkërenduara në emër të besimtarëve fetarë shqiptarë.
- Marrë nga libri i Universitetit “George Fox”, “Punime të herëpashershme mbi fenë në Evropën Lindore”, vëllimi 3, Nr. 5.
